EPİ SÜREÇLERİ

Devletlerin insan hakları durumuna ilişkin inceleme İsviçre’nin Cenevre kentinde bir Çalışma Grubu tarafından yürütülmekte ve yaklaşık 3,5 saat sürmektedir.

Devletlerin insan hakları performansı incelenirken üç temel belge esas alınır:

• Ülkedeki insan hakları durumuna ilişkin olarak Devlet tarafından hazırlanmış olan 20 sayfalık Ulusal Rapor,

• BM İnsan Hakları Yüksek Komiserliği’nin BM sözleşme organları, özel tematik raportörleri (özel usuller) ve diğer UNDP, UNICEF gibi BM ajanslarının sağladığı bilgilerden oluşturduğu 10 sayfalık derleme

• BM İnsan Hakları Komiserliği’nin sivil toplum kuruluşlarının sunduğu raporlardan oluşturduğu 10 sayfalık rapor

Yukarıda anılan bu belgeler, BM Yüksek Komiserliği’nin internet sitesinde Çalışma Grubu toplantısından altı hafta önce yayınlanır.

İnsan Hakları Konseyi’nin üyeleri arasından ve farklı bölgesel gruplardan seçilen icra komitesi her incelenecek devlet için ayrı bir bileşime sahiptir. İncelenecek Devlet, üç üyeden birinin kendi bulunduğu bölgeden olmasını talep edebilir.

İcra Komitesi, inceleme başlamadan önce diğer devletlerin yazılı sorusunu alma ve ilgili devlete iletme, interaktif diyalog sürecinde soru sorabilme ve tavsiyede bulunabilme, inceleme sonrasında Çalışma Grubunun ayrıntılı raporunu hazırlama ve nihai olarak bu raporu onaylanmak üzere Çalışma Grubuna sunma görevlerini yerine getirir.

Çalışma Grubu, İnsan Hakları Konseyi Başkanı’nın başkanlığı altında bütün BM üyesi devletlerin temsilcilerinden oluşur. Sivil Toplum Kuruluşları, ulusal insan hakları kurumları, BM kuruluşları da Çalışma Grubu’na katılabilmekle birlikte konuşma hakkına sahip değildirler.

Her devlet önce kendi ulusal raporunu ve bu rapora ilişkin daha önce kendisine iletilmiş sorulara ilişkin yanıtlarını sunar. Bu sorular, oturum başlamadan 10 gün öncesine kadar diğer devletler tarafından yazılı olarak iletilir. Bu sunumun arkasından 140 dakikalık interaktif bir diyalog süreci başlar, oturuma katılan devletler ek sorularını ve tavsiyelerini verir. İnceleme altındaki devlet bu soruları yanıtlar ve verilen tavsiyeler konusunda yorumlarını iletir. Oturumun sonunda inceleme altındaki devlet kendisine ayrılan 70 dakikalık süre içinde sonuç yorumlarını sunar.

İncelemenin ardından birkaç gün sonra rapor Çalışma Grubu’nda onaylanır. Bu yaklaşık 30 dakikalık bir usuli işlemdir.

Çalışma Grubu’nda onaylanan rapor birkaç ay sonra İnsan Hakları Konseyi’nin Genel Kurulu’nda oydaşlıkla onaylanır. Bir saat süren onay sürecinde ilk 20 dakika incelenen devlete verilir. Burada incelenen devlet, Çalışma Grubu’nda tam olarak ele alınmayan konular ve sorulara yanıt verir, tavsiyelere yönelik yaklaşımını ortaya koyar.

Sonraki 20 dakikada diğer devletlere incelemenin sonuçlarına ilişkin görüşlerini bildirmeleri için söz verilir ve son 20 dakika da genel yorumlarını yapmak üzere sivil toplum kuruluşlarına ve ulusal kurumlara verilir.

EPİ süreçlerine katılan değişik aktörlerin bir araya gelmesi ve işbirliğinin güçlendirilmesi için incelemeye konu Devletlerin oturumlarının yaklaşık bir ay öncesinde ön oturumlar yapılmaktadır.

Ön oturumlara ulusal insan hakları kurumları, sivil toplum örgütleri de inceleme altındaki devletin içinde bulunduğu insan hakları durumunun tartışılabilmesi için katılabilmektedir. Bu oturumlara katılım, sivil toplum örgütlerine bir önceki inceleme dönemindeki tavsiyelerin uygulanmasına ilişkin bilgilendirmede bulunma ve oturuma katılacak diplomatik misyonlara yönelik lobi faaliyetinde bulunma fırsatı vermektedir.

Her bir devlet için bir saat süren bir ön oturum yapılmaktadır. Ulusal insan hakları kurumlarına ve sivil toplum örgütlerine, bir önceki incelemeden ön oturuma kadar olan dönemde ülkedeki insan hakları ortamının ve tavsiyelerin uygulanmasının değerlendirmesini yapabilmeleri için 5 ila 10 dakika süre verilmektedir.

İnceleme sürecinin temel ögesi olan tavsiyeler, ülkedeki insan hakları durumunu iyileştirmek üzere inceleme altındaki devlete yapılan önerilerden oluşur. İlk döngüde gözden geçirilen 193 devlete yaklaşık 21000 tavsiyede bulunulmuştu (her devlet için ortalama 108 tavsiye).

İnceleme altındaki devletler tavsiyeleri kabul etme ya da ret etme olanağına sahiptirler. Devletlerin her tavsiyeye Ek Belge adı altında yazılı bir açıklama sunması gerekir. Bu ek belgenin, İnsan Hakları Konseyi Genel Kurulu’nda raporun görüşülmesinden önce Konsey’e sunulması gerekmektedir.

İki tavsiye dönemi arasındaki 4,5 yıllık zaman dilimi tavsiyelerin uygulanması için bir “takip” sistemi olarak adlandırılır.

Tüm EPİ sisteminin en önemli aşaması olan “uygulama/takip” sistemi, EPİ’nin oluşturulma amacı olan “fiiliyatta insan hakları durumunun iyileştirilmesine” doğrudan hizmet eder. Bu aşamanın başarısı, mekanizmanın etkililiği ve saygınlığı ile Devletlerin insan haklarının yaygınlaştırılması ve güçlendirilmesindeki taahhütlerini yerine getirmelerini göstermesi bakımından da belirleyicidir.

Devletlerin bu takip sürecinin ortasında taahhütlerin yerine getirilmesinde attıkları adımları ortaya koyacak bir ara değerlendirme raporu hazırlamaları da beklenmektedir.

Bu sürecin Devletler bakımından başarılı olması için sivil toplum kuruluşlarının sürecin içindeki rollerine saygı göstermek ve ilerlemenin ayrılmaz bir parçası olarak değerlendirmek insan haklarının hayata geçirilmesinde olmazsa olmaz bir koşul olarak değerlendirilmelidir.