EPİ Dördüncü Döngü: 2025-2030
Türkiye’nin bir sonraki (Dördüncü) değerlendirmesi 2025 yılında gerçekleşecektir. BM İnsan hakları Konseyi’nin kesinleştirdiği takvime göre Türkiye diğer 13 devletle[1] birlikte, EPİ Çalışma Grubunun Nisan-Mayıs 2025 döneminde gerçekleşecek 49. Oturumunda incelemeye tabi tutulacak. Buna göre Türkiye ile ilgili raporların tarihleri aşağıdaki gibi belirlenmiştir.[2]
- EPİ Çalışma Grubu oturumu: 28 Nisan- 9 Mayıs 2025 – 49. Oturum
- Paydaş Raporların sunumu için nihai tarih: 11 Ekim 2024
- Ulusal Rapor sunumu için nihai tarih: 27 Ocak 2025
2025 yılında yapılacak incelemede öncelikli olarak 2020 yılında verilen ve Türkiye tarafından uygulama sözü verilen tavsiyelerin ne denli yerine getirildiği üç temel rapor üzerinden incelenecek ve yeni tavsiyeler verilecektir. Bu raporlardan birincisi, Ulusal rapordur. Ulusal raporun hazırlanması Dışişleri Bakanlığı İnsan Hakları Genel Müdürlüğü tarafından koordine edilmektedir. İkinci rapor, Türkiye’de ve Türkiye dışındaki sivil toplum/insan hakları örgütleri tarafından hazırlanan raporların bileşkesinden oluşan ve BM İnsan Hakları Yüksek Komiserliği tarafından derlenen Paydaş Raporu, üçüncü rapor ise uygulama döneminde BM İnsan Hakları Mekanizmaları tarafından Türkiye’ye yönelik verilmiş tavsiyeler ve kararlardan oluşan BM Raporudur. Bu rapor yine BM İnsan Hakları Yüksek Komiserliği tarafından derlenmektedir.
İnsan hakları ve sivil toplum örgütlerinin bu sürece katılımı, EPİ mekanizmasının etkili sonuçlar üretmesi açısından son derece önemlidir. Bu katılım sadece beş yılda bir yazılı rapor sunmakla sınırlı değildir. Tavsiyelerin kabulünden sonra, devleti taahhütleri bakımından hesap verebilir kılmak üzere geliştirecekleri izleme araçlarıyla ara rapor hazırlamaları, kamuoyunu haberdar kılmaları, tavsiyelerin uygulanmasında ortaya çıkan sorunları tespit etmeleri ve alınması gereken tedbirleri tavsiye haline getirerek değişimi zorlamaları mümkündür.
[1] Kırgızistan, Kiribati, Gine, Lao Demokratik Halk Cumhuriyeti, İspanya, Lesotho, Kenya, Ermenistan, Gine-Bissau, İsveç, Grenada, Türkiye, Guyana, Kuveyt
[2] Bkz. upr-cycle4-deadlines.doc (live.com)
EPİ Üçüncü Döngü: 2015-2020
29 Temmuz 2015 tarihinde İnsan Hakları Konseyi tarafından kabul edilen Sonuç Raporu ile başlayan üçüncü EPİ döngüsü, 28 Ocak 2020 tarihindeki en son inceleme oturumuna kadar devam etti.
Sivil toplum kuruluşları paydaş raporlarını 18 Temmuz 2019 tarihinde, Hükümet ise 14 Ekim 2019 tarihinde BM İnsan Hakları Yüksek Komiserliğine teslim ettiler. İnsan Hakları Yüksek Komiserliği, kendi hazırladığı BM İnsan Hakları Organlarının bilgilerinden hazırladığı rapor da dâhil olmak üzere Ulusal Raporu ve Paydaş Raporunu 12 Kasım 2019 tarihinde yayınladı. Sivil Toplum kuruluşları Ulusal Raporu İnsan Hakları Yüksek Komiserliği yayınlayana kadar görmediler.
Türkiye, 2015-2020 uygulama döneminde bir ara rapor hazırlamadı.
İnceleme sürecini kolaylaştırmak üzere Bahreyn, Slovakya ve Somali delegelerinden oluşan TROYKA 14 Ocak 2020 tarihinde ilan edildi.
İnceleme Oturumu öncesinde 11 devlet (İsveç, Kanada, Portekiz, Belçika, Lihtenştayn, Birleşik Krallık, İsviçre, Slovenya, Almanya, ABD ve Ermenistan) toplam 54 soru yönelttiler.
28 Ocak 2020 tarihinde gerçekleşen etkileşimli diyalog toplantısında Türkiye’yi, Dışişleri Bakan yardımcısı Büyükelçi Faruk Kaymakçı başkanlığında üst düzey yetkililerinden oluşan 23 kişilik bir heyet temsil etti. Etkileşimli diyalog toplantısında 119 BM üyesi devlet toplam olarak 321 tavsiyede bulundu.
Türkiye, bu tavsiyelerin 19’unu[1] 30 Ocak 2020’de reddettiğini belirterek 302 tavsiye üzerindeki görüşlerini 24 Haziran 2020 tarihinde BM İnsan Hakları Konseyi’ne sundu[2]. Buna göre Türkiye 216 tavsiyeyi kabul ettiğini, geri kalan 86 tavsiye konusunda bir kısmına açıklama sunarak[3] sadece kayıt altına aldığını beyan etti.
2020 yılı EPİ tavsiyelerine erişmek için tıklayın.
[1] Türkiye, Kıbrıs’ tanımadığı ve tamamını temsil etme iddialarını kabul etmediği gerekçesiyle Kıbrıs tarafından verilen 9 tavsiyeyi reddetmiştir. Türkiye’nin reddettiği diğer 10 tavsiyeden ikisi Ermenistan tarafından Kıbrıs ile ilgili verilmişti (zorla yerinden edilme ve kayıp kişiler hakkında), geri kalan 8 tavsiye ise Suriye tarafından verilmiş ve Türkiye tarafından kategorik olarak ret edilmiştir.
[2] A/HRC/44/14/Add.1, Report of the Working Group on the Universal Periodic Review; Turkey, Addendum, Views on conclusions and/or recommendations, voluntary commitments and replies presented by the State under review. (Evrensel Periyodik İnceleme Çalışma Grubu Raporu; Türkiye, Ek, Sonuçlar ve/veya tavsiyelere ilişkin görüşler, gönüllü taahhütler ve incelenen Devlet tarafından sunulan cevaplar.)
Erişim için https://undocs.org/A/HRC/44/14/Add.1
[3] “ (…) diğer öneriler farklı nedenlerle kayıt altına alındı. Bazı durumlarda, bir tavsiye birden fazla konuyu ele almaktadır ve Türkiye tavsiyenin tamamını destekleyememektedir. Diğer durumlarda, tavsiyelere konu olan konular şu anda Türkiye’nin reform gündeminde yer almamaktadır ve bu nedenle şimdilik ek önlemler planlanmamaktadır. Dahası, bazı öneriler Türk hukuku veya uygulamasına ilişkin yanlış bilgiler, varsayımlar veya iddialar içerdiğinden kabul edilmemektedir. İlgili tavsiyeye verilen yanıtın yanı sıra Türkiye’nin belirli tavsiyeleri anlaması veya bunlara ilişkin tutumu hakkında kısa açıklama verilmiştir.” https://undocs.org/A/HRC/44/14/Add.1
EPİ İkinci Döngü: 2010-2015
Türkiye’nin ikinci döngüsü, 22 Eylül 2010 tarihinde inceleme sonuçlarının yer aldığı belgenin İnsan Hakları Konseyi toplantısında kabulü ile başladı.
Hükümet hazırladığı Ulusal Raporu 24 Ekim 2014 tarihinde Konsey’e iletti. Türkiye hakkında BM organları tarafından ortaya konmuş bilgilerin derlemesinden oluşan rapor ise İnsan Hakları Yüksek Komiserliği tarafından 12 Kasım 2014 tarihinde Konsey’e sunulmuştur.
Avrupa Konseyi de dâhil olmak üzere sivil toplum kuruluşları ve insan hakları alanında çalışan örgütlerin de dâhil olduğu paydaşların, Türkiye’deki bazı insan hakları uygulamaları ve sorun yaşanan meselelere ilişkin olarak hazırladığı raporlardan İnsan Hakları Yüksek Komiserliğince hazırlanmış derlemesi de 27 Ekim 2014 tarihinde Çalışma Grubuna iletildi.
EPİ kapsamında Türkiye’nin ikinci incelemesi; 13 Ocak 2015 tarihinde yapılan kura çekme yoluyla Küba, Suudi Arabistan ve Gabon’dan oluşan Troyka’nın raportörlüğü ile 27 Ocak 2015 tarihindeki EPİ Çalışma Grubu oturumunda gerçekleştirildi.
Bu toplantıda Türkiye’yi Başbakan Yardımcısı Bülent Arınç başkanlığındaki üst düzey yetkililerden oluşan 24 kişilik bir heyet temsil etti.
Troyka, Belçika, Hollanda, ABD, Çekya, Almanya, Norveç, İspanya, İsveç, Birleşik Krallık ve Kuzey İrlanda, İsviçre ve Slovenya tarafından hazırlanan 58 yazılı soruyu oturum öncesi Türkiye’ye iletti.
27 Ocak 2015 tarihli oturumda Türkiye önden verilen sorular ile birlikte kendi Ulusal raporuna ilişkin görüşlerini sundu. Oturumun etkileşimli diyalog bölümünde 116 Delegasyon söz aldı ve tavsiyelerde bulundu.
Etkileşimli diyalog oturumunda Türkiye verilen tavsiyelerin 153’ünü desteklediğini, 46 tavsiyenin hâlihazırda uygulanmakta olduğunu, 52 Tavsiyeye ilişkin değerlendirmesini daha sonra vereceğini, 27 Tavsiyeyi ise desteklemediğini bildirdi.
29 Ocak 2015 tarihinde EPİ Çalışma Grubu, Türkiye’nin raporunu kabul etti.
Türkiye, 10 Haziran 2015 tarihinde yazılı olarak 52 tavsiye konusundaki görüşlerini bildirdi.
29 Temmuz 2015 tarihinde ise İnsan Hakları Konseyi Genel Kurulunda Türkiye raporu kabul edildi.
2015 Yılı EPİ Tavsiyelerine erişmek için tıklayın.
EPİ Birinci Döngü: 2008-2010
Türkiye, Kurumsal Yapılanma Kuralları paragraf 15/a uyarınca hazırladığı Ulusal Raporu 22 Şubat 2010 tarihinde Konsey’e iletti.
Kurumsal Yapılanma Kuralları paragraf 15/b kapsamında Türkiye hakkında BM organları tarafından verilmiş olan tavsiyeler ve yapılan değerlendirmelerin derlemesinden oluşan rapor ise İnsan Hakları Yüksek Komiserliği tarafından 19 Şubat 2010’da Konsey’e sunuldu.
Türkiye’nin EPİ değerlendirmesine esas teşkil eden son rapor ise, Kurumsal Yapılanma Kuralları paragraf 15/c kapsamında yine İnsan Hakları Yüksek Komiserliğince hazırlanmış 17 Şubat 2010 tarihli belgedir. Bu raporda sivil toplum kuruluşları ve insan hakları alanında çalışan örgütlerin de dâhil olduğu ilgililerin, Türkiye’deki bazı insan hakları uygulamaları ve sorun yaşanan meselelere ilişkin olarak ilettiği verilerin bir derlemesi yer almaktadır.
EPİ kapsamında Türkiye’nin ilk incelemesi; Küba, Suudi Arabistan ve Angola’dan oluşan Troyka’nın raportörlüğü ile 10 Mayıs 2010 tarihindeki Çalışma Grubu oturumunda gerçekleştirildi.
Bu toplantıda Türkiye’yi Devlet Bakanı ve Başbakan Yardımcısı Cemil Çiçek başkanlığındaki üst düzey yetkililerden oluşan 23 kişilik bir heyet temsil etti.
Türk Hükümeti, Çalışma Grubu’ndaki karşılıklı diyalog süresince Devletler tarafından dile getirilen görüş ve önerilerin 87’sini kabul etmiştir.
Devletlerce ileri sürülen ve ana hatlarıyla ayrımcılık ve ifade özgürlüğüne ilişkin 8 öneri de genel olarak kabul görmüş ancak bu konuların zaten hayata geçirilmiş veya hayata geçirilmekte olduğu belirtilmiştir
Türkiye tarafından kabul görmeyen görüş ve öneriler de Çalışma Grubu Raporu’nda yer almaktadır. Olumsuz tavır belirtilen 58 görüşün önemli bir kısmı, Kıbrıs sorununa ilişkin konulardadır. Bu kapsamda Türkiye, adadaki varlığının uluslararası antlaşmalardan kaynaklanan yükümlülüklere dayandığı konusunda ki tezini ve Güney Kıbrıs Rum Yönetimini, adanın tamamını temsil eden bir hükümet olarak tanımadığını yinelemiştir. Raporda ayrıca, Türkiye’nin olumlu veya olumsuz görüşünü Çalışma Grubu’nda belirtmediği 39 öneri bulunmaktadır.
Türk hükümeti, iç hukuktaki azınlık tanımının uluslararası hukuktaki tanıma uygun hale getirilmesi ve azınlık haklarına ilişkin çeşitli uluslararası sözleşmelere ileri sürmüş olduğu çekincelerin geri alınması yönündeki görüşleri ise olumsuz karşılamıştır.
Çalışma Grubu Raporu, Türkiye’nin kendisine iletilen eleştiri ve tavsiyelere dair görüşleri, Devletlerin yorumlarına cevaben sunduğu beyanlar ve gönüllü taahhütlerinden oluşan Nihai Rapor; 22 Eylül 2010’da İnsan Hakları Konseyi’nin on beşinci oturumunda kabul edilmiştir. Bu tavsiyelere şu linkten erişilebilir:
Türkiye kabul ettiği tavsiyelerin yerine getirilmesi konusundaki çalışmalarına ilişkin bir ara rapor hazırlamamıştır.