İşkenceye Karşı Komite (CAT)

Türkiye 1988 tarihinde İşkence ve Diğer Zalimane, İnsanlık Dışı veya Aşağılayıcı Muamele veya Cezaya Karşı Sözleşmesine taraf olmuştur.
İşkenceye Karşı Komite (CAT), İşkenceye ve Diğer Zalimane, İnsanlık Dışı veya Aşağılayıcı Muamele veya Cezaya Karşı Sözleşmenin taraf Devletlerce uygulanmasını izleyen 10 bağımsız uzmandan oluşan bir organdır.
Komite, Nisan-Mayıs, Temmuz-Ağustos ve Kasım-Aralık aylarında olmak üzere yılda dört haftalık üç oturum düzenlemektedir.

Komite’nin İşlevleri

Sözleşmeye Uygunluğun Gözden Geçirilmesi
Tüm taraf Devletler, hakların nasıl uygulandığına dair Komiteye düzenli raporlar sunmakla yükümlüdür. Devletler ilk olarak Sözleşmeye taraf olduktan bir yıl sonra ve daha sonra her dört yılda bir rapor sunmalıdır. Komite her raporu inceler ve endişelerini ve tavsiyelerini “sonuç gözlemleri” şeklinde taraf Devlete iletir.

Bireysel Şikâyet Prosedürü
İşkenceye Karşı Komite, Sözleşme’nin bir taraf Devlet tarafından ihlal edilmesinin mağduru olduğunu iddia eden bir kişi veya bir grup kişiden veya onlar adına gelen ve şikâyet olarak da bilinen bireysel başvuruları alabilir ve değerlendirebilir.
Komite’nin bireysel şikayetleri kabul edebilmesi için, ilgili taraf Devletin bireysel şikâyet prosedürünü kabul ederek Komite’nin yetkisini tanımış olması gerekir (madde 22).

Soruşturma Prosedürü
Sözleşme’nin 20. maddesi uyarınca Komite, bir taraf Devlette işkencenin sistematik olarak uygulandığına dair sağlam temellere dayanan belirtiler içeren güvenilir bilgiler alması halinde gizli bir soruşturma yürütme yetkisine sahiptir.
Ancak, Sözleşme’nin 28. maddesinin 1. paragrafı uyarınca, onaylama veya katılma sırasında Komite’nin 20. maddede öngörülen yetkisini tanımadığını beyan eden bir taraf Devletle ilgili olarak, bu taraf Devlet daha sonra 28. maddenin 2. paragrafı uyarınca çekincesini geri çekmedikçe, hiçbir soruşturma yapılmayacaktır.

Genel Yorumlar
Komite, işkence ve mağdurlarıyla ilgili olarak daha fazla açıklığa kavuşturulması gereken veya taraf Devletlerin daha fazla dikkat göstermesi gerektiğine inandığı konularda tavsiyelerde bulunur.
2024 yılı itibariyle Komite dört genel yorum kabul etmiştir.

Türkiye’nin Raporlama Durumu

Türkiye’nin ve Komite’nin Nihai Gözlem Raporları

1. İlk raporunu bir yıl gecikmeyle 1990 tarihinde vermiş,
2. ikinci periyodik raporunu 1993 yılında sunması gerekirken sekiz yıllık bir gecikme ile 2001 yılında,
3. 2005 yılında sunulması gereken üçüncü periyodik raporunu dört yıl gecikerek 2009 yılında vermiştir.
4. Dördüncü ve beşinci periyodik raporlarında bir gecikme yaşanmamış ve sırasıyla 2014 ve 2020 yıllarında Komite tarafından gönderilen konular listesine zamanında yanıtlar verilmiştir.
5. 2020 yılında sunulan raporun Komite tarafından değerlendirmesi 2024 yılında Komitenin 80. Oturumunda gerçekleşmiştir.

İşkence ve Diğer Zalimane, İnsanlık Dışı veya Onur Kırıcı Muamele veya Cezaların Önlenmesi Alt Komitesi (SPT)

Birleşmiş Milletler insan hakları sisteminde yeni bir tür antlaşma organıdır. İşkence ve kötü muamelenin önlenmesine yönelik yenilikçi, sürekli ve proaktif bir yaklaşıma odaklanan önleyici bir yetkiye sahiptir. SPT çalışmalarına Şubat 2007’de başlamıştır.

SPT, bir sözleşme olan İşkenceye Karşı Sözleşme’nin İhtiyari Protokolü (OPCAT) hükümleri uyarınca kurulmuştur. OPCAT Aralık 2002’de Birleşmiş Milletler Genel Kurulu tarafından kabul edilmiş ve Haziran 2006’da yürürlüğe girmiştir.

SPT, farklı geçmişlerden ve dünyanın çeşitli bölgelerinden gelen 25 bağımsız ve tarafsız uzmandan oluşmaktadır. Üyeler OPCAT’e taraf Devletler tarafından dört yıllık bir görev süresi için seçilir ve bir kez yeniden seçilebilirler. SPT, saha çalışmalarının yanı sıra yılda üç kez Cenevre’deki Birleşmiş Milletler Ofisi’nde bir hafta süren oturumlar düzenler.

Türkiye, Seçmeli Protokolü 27 Eylül 2011 tarihinde onaylamıştır. Türkiye daha sonra, 28 Ocak 2014 tarihinde yayınlanan bir Bakanlar Kurulu Kararnamesi ile o tarihte yeni kurulmuş olan Türkiye İnsan Hakları Kurumunu ulusal önleme mekanizması olarak belirlemiştir. Türkiye İnsan Hakları Kurumu, bireysel şikâyetleri kabul etmek de dâhil olmak üzere, insan haklarını korumak ve geliştirmekle görevli bir kamu kuruluşudur. Kurum, insan hakları danışma kurulu üyeleri tarafından yönetilmekte ve uzman ve uzman yardımcılarından oluşan bir personel tarafından desteklenmektedir. Mevcut durumda Türkiye İnsan Hakları ve Eşitlik Kurumu Ulusal Önleme Mekanizması olarak işlev görmektedir.

Komite’nin İşlevleri

SPT’nin iki temel operasyonel işlevi vardır:

1. Taraf Devletlere ziyaretler gerçekleştirebilir ve bu ziyaretler sırasında kişilerin özgürlüklerinden mahrum bırakılabilecekleri herhangi bir yeri ziyaret edebilir.
2. OPCAT’in kurulmasını zorunlu kıldığı Ulusal Önleme Mekanizmalarının (“UÖM”) kurulması konusunda taraf Devletlere yardım ve tavsiyelerde bulunmayı ve ayrıca hem UÖM’ye hem de taraf Devlete UÖM’nin işleyişine ilişkin tavsiye ve yardım sağlamayı içeren bir danışma işlevi vardır.

Türkiye’ye Yapılan Ziyaretler

1. İşkence ve Diğer Zalimane, İnsanlık Dışı veya Aşağılayıcı Muamele veya Cezaya Karşı Sözleşmenin İhtiyari Protokolünde belirtilen yetkisi uyarınca, İşkence ve Diğer Zalimane, İnsanlık Dışı veya Aşağılayıcı Muamele veya Cezanın Önlenmesi Alt Komitesi 6-9 Ekim 2015 tarihleri arasında Türkiye’ye ilk ziyaretini gerçekleştirmiştir.
2. Komite ikinci ziyaretini 4-15 Eylül 2022 tarihleri arasında gerçekleştirmiştir. Ancak Komite’nin Ziyaret Raporunun yayınlanmasına Türkiye tarafından izin verilmemiştir.